सुरज खड्का
नेपालको पश्चिमी भेगमा ११औँ देखि १४औँ शताब्दीसम्म फैलिएको खस साम्राज्य, जसलाई खस मल्ल राज्य वा तिब्बतीमा यात्से पनि भनिन्छ जुन मध्यकालीन दक्षिण एसियाको एक शक्तिशाली राज्य थियो । यो साम्राज्य सिञ्जा उपत्यकालाई केन्द्र बनाएर नेपालको पश्चिमी भाग, तिब्बतको पश्चिमी क्षेत्र र भारतको उत्तराखण्डसम्म फैलिएको थियो । खस साम्राज्यको इतिहासमा बौद्ध धर्मको गहिरो प्रभाव र यसको संरक्षणमा खस राजाहरूको महत्वपूर्ण भूमिका रहेको थियो । तर, समयसँगै यो धर्म यहाँबाट कसरी लोप भयो? गम्भिर प्रश्न यसैमा छ ।
खस साम्राज्य र बौद्ध धर्मको सम्बन्ध
खस साम्राज्यको स्थापना ११ औँ शताब्दीको अन्त्यतिर तिब्बतको ङारी प्रदेशबाट आएका नागराजले गरेका थिए । इतिहासकारहरूका अनुसार, प्रकृतिपूजक पृष्ठभूमिको समाज र राज्यको राजा नागराज र उनका उत्तराधिकारीहरूले बौद्ध धर्मलाई राजधर्मको रूपमा अंगीकार गरेका थिए । सिञ्जा उपत्यकामा रहेको खस दरबारमा झण्डै तीन शताब्दीसम्म (कतिपयले यसलाई ४ सयदेखि ६ सय वर्षसम्म पनि) बौद्ध धर्मको प्रभाव कायम रहेको ऐतिहासिक प्रमाणहरूले देखाउँछ ।
खासगरी, राजा रिपु मल्ल (१३१२ ईस्वी) को शासनकालमा बौद्ध धर्मको संरक्षण निकै उल्लेखनीय थियो । उनले लुम्बिनी र कपिलवस्तुस्थित अशोक स्तम्भमा “ॐ मणि पद्मे हुँ’’ जस्ता बौद्ध मन्त्र र आफ्नो तथा छोरा संग्राम मल्लको नाम तथा श्री रिपुमल्लचिरंजयतु १२३४ कुँदाएर बौद्ध तीर्थस्थलहरूको महत्व दर्शाएका थिए । यस्तै, सिञ्जाको सेरामा प्राप्त अभिलेखअनुसार रिपु मल्लले ‘लघुरत्नत्रय’ नामक बौद्ध ग्रन्थ लेखेका थिए । उनको शासनकालमा काठमाडौँ उपत्यकाका बौद्ध स्थलहरूमा पनि पूजा र संरक्षणका कार्यहरू भएको इतिहासले पुष्टि गर्छ । खस शासकहरुले आफ्नो साम्राज्यभित्र पर्ने सुर्खेत, दुल्लु र सिंजामा प्रशस्तै बौद्ध स्तुप, चैत्य र मूर्तिहरु बनाएको पाइन्छ ।
यही शताव्दीमा खस राजाहरु जितारी मल्ल र आनन्द मल्लसमेत लुम्बिनी आएको दाबी विभिन्न दस्तावेजहरुमा गरिएका छन् ।
यो माथिको तस्वीरमा देखिएको बुद्ध मूर्ति दैलेखको दुल्लु पादुकास्थानमा रहेको छ । यो १३ औं शताब्दीमा अशोक चल्लको समयमा बनाएको देखिन्छ । यसमा लेखिएको छ ओम् नम बुद्धाय । यो साउना कार्की र साउनी कार्कीद्वारा यो मुर्ति चढाईएको ऐतिहासिक तथ्य छ । यो मूर्ति रहेको स्थानबाट नजिकै कार्की जातीको ठूलो वस्ति पनि रहेको छ । पुरातत्वविद् र ईतिहाकार अनुसार नेपाल मा भेटाईएका बुद्ध मुर्तिमा यति ठूलो र पुरानो बुद्ध मूर्ति कमै छ ।
खसहरूको धार्मिक उदारता
खसहरूको जेनेटिक्स आर्य निकट देखिएपनि उनीहरु वैदिक आर्य नभएको इतिहासकारहरूको दाबी छ । उनीहरूको संस्कृतिमा मष्टो पूजा (प्रकृति पूजा) मुख्य थियो । तर तिब्बती प्रभावले बौद्ध धर्म र पछि हिन्दू धर्मको प्रभाव बढ्यो । खसहरूमा धार्मिक कट्टरता नभएको र सहिष्णुता भएको कारण बौद्ध र हिन्दू दुवै धर्ममा उनीहरूको आस्था बलियो थियो । तिब्बती लामाहरूले खसहरूलाई बौद्ध अनुयायी र कुमाउँ र गढवालका हिन्दूहरूले हिन्दु संस्कार तथा धर्मका अनुयायी मान्थे ।
खस साम्राज्यबाट कसरी बौद्ध धर्म लोप भयो ?
खस साम्राज्यमा बौद्ध धर्मको प्रभाव तीन शताब्दीसम्म बलियो रहे पनि १४औँ शताब्दीपछि यो क्रमशः कमजोर हुँदै गयो । यसका धेरै कारणहरु यस्ता छन् ।
हिन्दू धर्मको प्रभाव र धर्मान्तरणः
१४औँ शताब्दीपछि खस साम्राज्य कमजोर हुँदै गएसँगै हिन्दू धर्मको प्रभाव बढ्न थाल्यो । करिब ५०० वर्षअघि खसहरूले हिन्दू धर्म ग्रहण गरे । काठमाडाँैमा सत्तामा गोरखाको शाहवंशको आधिपत्य भएपछि र राणाहरुको उदयपछि खसहरूलाई क्षत्री वर्णमा रूपान्तरण गरेपछि हिन्दू धर्मको प्रभाव झन् बलियो भयो । शासक वर्गले नै धर्म परिवर्तन गरेपछि प्रजाहरूमा पनि हिन्दूकरण भयो । जसले बौद्ध धर्मलाई विस्थापित ग¥यो ।
राजनीतिक अस्थिरता र साम्राज्यको पतनः
१३९१ ईस्वीपछि खस साम्राज्य बाइसे–चौबिसे राज्यहरूमा टुक्रियो । केन्द्रीय सत्ताको कमजोरी र आन्तरिक संघर्षले धार्मिक संरक्षण कमजोर बनायो । बौद्ध धर्मका विहार र ग्रन्थहरूको संरक्षणमा कमी आयो, जसले विस्तारै बौद्ध प्रभाव घट्दै गयो ।
तिब्बती प्रभावको कमीः खस साम्राज्यको प्रारम्भमा तिब्बतसँगको निकटता र सांस्कृतिक आदान–प्रदानले बौद्ध धर्मलाई बलियो बनाएको थियो । तर, समयसँगै तिब्बतसँगको सम्बन्ध कमजोर हुँदा बौद्ध धर्मको प्रभाव पनि कम भयो ।
दक्षिणको बढ्दो प्रभावः
खस समाजमा तिब्बती प्रभाव कम हुँदै जाँदा त्यही समय दक्षिणको प्रभाव भने झनझन मौलाउँदै गयो । दक्षिणसँग खसहरुको वैवाहिक, व्यापारिक लगायतका सम्बन्धहरु विस्तार हुँदै जाँदा त्यहाँ मौलाइरहेको हिन्दु धर्म र संस्कारको प्रभाव खस भित्र पनि पर्यो । त्यही समय उदाएका शंकराचार्यको प्रभावले भारतीय उपमहाद्विपका धेरै भूभागहरुमा हिन्दुत्वको प्रभाव ब्यापकरुपमा फैलियो । जसको प्रभावमा खस साम्राज्यले पनि बौद्ध धर्म र संस्कार गुमाउन बाध्य बन्यो ।
सांस्कृतिक परिवर्तनः खसहरूको मष्टो संस्कृति र बौद्ध धर्मको मिश्रणले सुरुमा सहिष्णु वातावरण बनाए पनि हिन्दू धर्मको प्रभावले पुराना परम्पराहरू विस्थापित भए । बौद्ध धर्मसँग सम्बन्धित धार्मिक ग्रन्थहरू र अभिलेखहरूको संरक्षणमा कमी आउँदा यो धर्मको प्रभावलाई क्रमशः खस समाजमा लोप नै गरायो । यद्यपी खसहरुमा अझै पनि मस्टो संस्कृतिका रुपमा रहेका धामीझाक्री जस्ता प्रथाहरु भने अझै अस्तित्वमै छन् ।
आजको सान्दर्भिकता र बौद्ध सम्पदाहरुः
जुम्लाको सिञ्जा उपत्यकामा भेटिएका पुरातात्त्विक अवशेषहरू, जस्तै मूर्तिहरू र मन्दिरहरू, खस सभ्यताको गौरवशाली इतिहासको साक्षी हुन् । तर, यी सम्पदाहरूको संरक्षणको कमीले सिञ्जा सभ्यताको महत्व संकटमा परेको पुरातत्वविद तथा ईतिहासवीहरु बताउँछन् । नेपाली भाषाको उद्गमस्थल रहेको सिञ्जा र कर्णालीमा रहेका बौद्ध सम्पदाहरु अहिले सबैभन्दा जटिल अवस्थामा छन् । सयौं वर्ष पुरानो इतिहासका साक्षी यी बौद्ध सम्पदाहरुले अपनत्व गुमाइरहेका छन् । जुन समुदायले ईतिहासको त्यो कालखण्डमा आस्थाको रुपमा त्यति महत्वपूर्ण बौद्ध सम्पदाहरु बनाए, आज त्यो पुरै समुदायले बौद्ध धर्म र संस्कार छोडि सकेका कारण पनि त्यही भूगोलमा बसोबास गने खसहरुका लागि ती बौद्ध सम्पदाप्रतिका लगाव र अपनत्व कमजोर बन्दै गइरहेको छ । यस्तो अवस्थामा त्यस्ता ऐतिहासिक सम्पदाहरु संकटको घडीमा छन् ।
तर त्यति महत्वपूर्ण सम्पदाहरुलाई धार्मिक पर्यटनसँग जोड्दै अहिले त्यहाँ रहेको समाज जस्तो अवस्थामा रहेपनि उनीहरुको दैनिकी र रोजीरोटीसँग यी सम्पदाहरुलाई जोड्न सकिए पक्कै पनि यस्ता ऐतिहासिक धरोहरहरु चिरकालसम्म जिवन्त रहिरहन सक्छन् ।